Dr. Fatih Cemil ÖZBUĞDAY
Türkiye Enerji Vakfı (TENVA) Araştırma Direktörü &
Yıldırım Beyazıt Üniversitesi’nde Yardımcı Doçent
Dr. Fatih Cemil ÖZBUĞDAY’ı Twitter’dan takip etmek için tıklayınız.
Bir önceki yazımızda organize toptan elektrik satış piyasalarında pazar gücü ve piyasa oyuncularının stratejik davranışı üzerine kitabî örnekler üzerinde durarak analitik bir çerçeve sunmuştuk. Bu yazımızda ise organize toptan elektrik satış piyasalarında ekonomik denge modelleri çerçevesinde pazar gücünün tespiti için kullanılan görgül yöntemler üzerinde duracağız.
Herhangi bir piyasada pazar gücünün tespitinde en çok kullanılan ve hesaplanması görece en kolay olan verilerden biri yoğunlaşma verisidir. Hirschman-Herfindahl endeksi olarak da bilinen bu ölçü, piyasada faaliyet gösteren firmaların pazar paylarının karelerinin toplanmasıyla hesaplanmaktadır. Ancak bu ölçünün elektrik piyasasında kullanılması hatalı yorumlara yol açacaktır. Zira diğer piyasaların aksine, elektrik piyasasının karakteristikleri arasında aşırı değişken ve inelastik talep, kısa vadede kapasite kısıtlarının çok katı olması ve aşırı maliyetli depolama yer almaktadır. Böylesi bir piyasa yapısında piyasa yoğunlaşmasının pazar gücüne ilişkin sağlıklı bir gösterge olması mümkün değildir.
Elektrik piyasasının yukarıda sözü edilen yapısı göz önünde bulundurulduğunda, organize toptan elektrik satış piyasalarında pazar gücünün tespiti için daha karmaşık yöntemlere ihtiyaç duyulduğu görülmektedir. Akademik iktisat literatürünün toptan elektrik satış piyasalarında pazar gücünün tespiti hususundaki temel yaklaşımı ise ekonomik denge modellerinin kullanılmasıdır. Bu yöntemde temel olarak firmaların stratejik davranışları simüle edilmektedir. İlk aşamada, bir oligopol dengesi varsayımı altında firmaların arz ya da maliyet fonksiyonu tahmin edilir. En çok kullanılan denge varsayımlarından ikisi ise, firmaların miktar rekabeti içinde oldukları Cournot tipi rekabet varsayımı ile arz fonksiyonu dengesi (supply function equilibrium) yaklaşımıdır. Her iki yaklaşımın da kendine özgü avantajları ve dezavantajları vardır.
Bir oligopol dengesi varsayımı altında firmaların arz ya da maliyet fonksiyonunun tahmin edilmesinin ardından, elde edilen marjinal maliyet değerleri firmaların teklifleriyle karşılaştırılarak firmaların pazar güçlerini kullanıp kullanmadıkları görülür. Zira, firmanın istediği fiyat ile marjinal maliyeti arasındaki fark, firmanın pazar gücünü gösterecektir. Öte yandan, pazar gücü olan bir firma, kapasitesinin belli bir kısmını üretimden çekerek daha etkinsiz olan bir firmanın (marjinal maliyetine eşit bir fiyat isteyerek) üretime katılmasını sağlayabilir ve fiyatı yükseltebilir. Böylece, piyasaya sunulan son birim elektrik için marjinal maliyet fiyata eşitlenmiş olsa dahi, pazar gücü kullanılmış olur. Bu durumda, firmanın üretimindeki azalışın arızalar, iletim kısıtları veya ikincil hizmetler için ayrılan kapasite gibi faktörler tarafından açıklanıp açıklanmadığında bakılır. Talebin yüksek olduğu zaman dilimlerinde üretimdeki düşüş, sözü edilen faktörler tarafından açıklanamıyorsa, üretimini azaltan firmanın pazar gücünü kullandığına hükmedilebilir.
Ekonomik denge modeli yaklaşımının bir başka modifikasyonunda ise her bir firmanın karşılaştığı artık talebin (residual demand) esnekliği ölçülerek firmaların fiyat-maliyet marjları hesaplanır. Elektriğin homojen bir ürün olmasından ötürü, fiyat-maliyet marjı ne kadar yüksekse, pazar gücünün o derece yüksek olduğu söylenebilir.
Özetle, ekonomik denge modelleri çerçevesinde organize toptan elektrik satış piyasalarında pazar gücünün tespiti için, firmaların marjinal maliyetlerinden yola çıkarak kıyaslama noktası (benchmark) olabilecek rekabetçi fiyatlar hesaplanmakta ve bunlar gerçek fiyatlarla kıyaslanmaktadır. Arada bir fark olması durumunda, bu fark pazar gücü olarak yorumlanmaktadır.
Başka Yöntemler?
Organize toptan elektrik satış piyasalarında pazar gücünün tespitinde kullanılan diğer yöntemler arasında mühendislik disiplininden gelen üretim simülasyonları ve istatistiksel teknikler gelmektedir (2). Bu yöntemlerin kendine özgü avantajları olmakla beraber (örneğin, üretim simülasyonlarının fiyat oluşumundaki önemli detayları dikkate alması gibi), bu yöntemler firmaların kâr maksimizasyonu güdüsünü ve stratejik davranışlarını dikkate almamaktadır.
Ekonomik Denge Modellerinin Gün Öncesi Piyasasına Uygulanması
Yukarıda sözü edilen ekonomik denge modelleri Gün Öncesi Piyasasına (GÖP) uygulanabilir. Bunun için piyasa katılımcılarının belli bir oligopol dengesi varsayımı altında kısa vadeli marjinal maliyetlerini hesaplamamız gerekir. Firmaların marjinal maliyetleri, elektriği üretmek için kullandıkları yakıtın fiyatının ve elektrik üretim tesisisin verimliliğinin bir fonksiyonu olacaktır. Akabinde, hesaplanan marjinal maliyetler, firmaların teklifleriyle karşılaştırılabilir. Bunun için, firmaların tekliflerinin bilinmesi gerekir. Eğer her bir katılımcının teklifi gizliyse ve bu bilgiye erişim kısıtlıysa, bu sefer toplam endüstri arz fonksiyonu elde edilir ve bundan tahmin edilen marjinal maliyetler ile fiyat kıyaslanır (3).
Bir başka olasılık ise, her bir piyasa katılımcısının artık talebinin yay esnekliğinin hesaplanmasıdır. Hesaplanan bu esnekliğin tersi, piyasa katılımcısının pazar gücünün bir ölçüsünü ifade eder.
Yapılan bütün bu hesaplamalar neticesinde sadece tek taraflı (unilateral) pazar gücüne dair fikir yürütülebilir. Bütün bu analizler sonucunda, piyasa katılımcıların aralarında anlaşarak toplu halde pazar güçlerini kullandıkları veya kullanmadıklarına ilişkin bir şey söylenemez.
Sonuç olarak, ekonomik denge modelleri, organize toptan elektrik satış piyasalarında pazar gücünün ve piyasa oyuncularının stratejik davranışının ölçülmesinde iktisadi açıdan tutarlı ve zengin bir çerçeve sunmaktadır. Bu modellerin Türkiye’de organize toptan elektrik satış piyasalarına uygulanmasıyla elde edilecek sonuçlar, politika yapıcıları ve karar alıcılar için kıymetli olacaktır.
Dipnotlar:
1.Borenstein ve diğerleri, 2000. Diagnosing market power in California’s restructured wholesale electricity markets, NBER Working Paper, 7868.
2.Kahn, E.P., 1998. Numerical techniques for analyzing market power in electricity. Electricity Journal, July 1998.
3.Benzer makaleler için bkz.
• Borenstein ve diğerleri, 2002. Measuring market inefficiencies in California’s restructured wholesale electricity market. American Economic Review, 92, 1376-1404.
• Wolfram, C.D., 1999. Measuring duopoly power in British electricity spot market. American Economic Review, 89, 805-826.
• Joskow, P. ve Kahn, E., 2002. A quantitative analysis of pricing behavior in California’s wholesale electricity market during summar 2001. Energy Journal, 23, 1-35.
